Udrycze-Kolonia, Udrycze-Koniec, Udrycze-Wola

Wieś Udrycze leży na terenie gminy Stary Zamość powiat Zamość. Położona jest w dolinie pomiędzy dwoma wzgórzami po obu stronach małej rzeczki Farens płynącej środkami doliny. Od północy i zachodu otoczona lasem mieszanym. W środku wsi znajduje się zespół dworski składający się z :

- dworu murowanego z XVIII w. przebudowanego w XIX w. - obecnie Szkoła Podstawowa
- parku dworskiego z XVIII w.
- oficyny murowanej z XVII w.
- kaplicy murowanej z XVI/XVII w. dawniej „ariańskiej”

Na południowy wschód od zespołu dworskiego na wzgórzu znajdują się ruiny zabytkowej kaplicy św. Jana Nepomucena. Właścicielami ziem udryckich byli: Udryccy, Kiccy, Zawadzcy. Ich potomkowie odwiedzają Udrycze nawet w czasach dzisiejszych. Hrabianka Teresa Kicka była narzeczoną księcia Józefa Poniatowskiego. Po śmierci narzeczonego spowodowanej przez moskal zabroniła swoim poddanym płacić podatków i korespondować z władzami rosyjskimi. Sama również nie utrzymywała jakichkolwiek kontaktów z Rosjanami. Majątek Udrycz został zlicytowany. Zawadzcy, następni właściciele Udrycz ściągali do dworu dziatwę udrycką, którą Pani Zawadzka z córkami Marią Walentyną, Anielą i Jadwigą uczyły pisma, mowy i kultury polskiej. Rząd rosyjski nakładał na rodzinę Zawadzkich różne represje łącznie z groźbą wysiedlenia w głąb Rosji. Jednak Zawadzcy nie poddali się i w 1919 roku sami rozparcelowali swój majątek wśród miejscowej ludności, a dwór wraz z pięknym parkiem oddali na potrzeby szkoły powszechnej. W 1918 roku stowarzyszenie szkolne „Dzieci Polskich” w Udryczach rozpoczęło wydawanie pisma szkolnego pod nazwą „Skrzat Udrycki”. Autorami artykułów i wierszy traktujących o historii, życiu codziennym, pracy i nauce były przede wszystkim miejscowe dzieci. Jak na tamte czasy wieś Udrycze była bardzo postępowa tak pod względem kulturalnym jak i ekonomicznym. Już w 1906 roku w Udryczach powstaje stowarzyszenie oświatowe i czytelnia „Światło”. Czytelnia dysponowała pięciuset tomami i całym szeregiem pism jak; Rewiew Lubelski, Przegląd Poranny, Wiedza, Zagon, Zorza, Siewba. Po zamknięciu przez rząd rosyjski założona została biblioteka Polskiej Macierzy Szkolnej, która rozporządzała tysiącem dzieł. W 1907 roku założono w Udryczach spółdzielnię stowarzyszenie spożywców. Stowarzyszenie spożywców było matką wszystkich innych spółdzielni, które w Udryczach później powstały korzystając na początku z funduszy stowarzyszenia. W Udryczach podczas świąt spółdzielczych przebywał Pan Mościcki ze Skierbieszowa ze swym synem Ignacym późniejszym Prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej, posłowie Malinowski, Kostrubała. Pod kaplicą obok dworu są niezbadane dotąd podziemia ciągnące się (wg. ustnych przekazów) do ruin kaplicy na wzgórzu a może i dalej w stronę Zamościa. O istnieniu lochów świadczą powstałe gdzieniegdzie na polu zapadliska odsłaniające fragmenty ścian. Obecnie w dawnym dworze mieści się Szkoła Podstawowa. Stan techniczny budynku pozostawia wiele do życzenia. Wpisanie do Rejestru Zabytków powoduje konieczność uzgodnienia jakichkolwiek remontów z Państwową Służbą Ochrony Zabytków i prowadzenie tych remontów zgodnie z zaleceniami. To znacznie utrudnia i podraża koszty remontów a w efekcie bardzo ogranicza ich zakres.


N A S Z A W I O S K A 


Hej! ty wiosko, nasza wiosko,
Zasłyniesz ty kiedyś piosnką,
Ażeby starzy i mali,
Wszyscy cię kiedyś poznali.

Ległaś w Udryckiej dolinie,
Przez cię mały strumyk płynie,
Wzdłuż przy tobie leżą góry,
Po nich miedze, niby sznury.

A na miedzach grusze stoją,
Wiosną - nas swą wonią poją,
Latem - chłodek zdrowy mają,
A jesienią - owoc dają.

Bór sosnowy zielenieje
I brzozowy las się śmieje
Tworząc jakby ramię wioski:
Stamtąd słychać ptasie piosnki.

A w Udryczach sadów siła,
Aż się wieś zazieleniła,
Kwiatki won swą rozsiewają
Ptaszki wesoło śpiewają...

W naszej wiosce ludzi dużo,
Jedni drugim pracą służą:
Są tu tkacze i kowale,
Tkać, kuć mogą doskonale!


Są tu szewcy i bednarze,
Kołodzieje i młynarze,
Są, co studnie robić umią
I na pszczołach się rozumią.

Są, co książki oprawiają
Różne rzeźby wyrzynają...
Drzewa porżną dom postawią
I wesoło się zabawią!

Kasia Mnichówna



Fragment wiersza pochodzącego z Monografii wsi Udrycze

Przy opracowaniu tekstu wykorzystano materiały Dyrektora Szkoły Podstawowej w Udryczach Pani Grażyny Jeleń, jak również Monografię wsi Udrycze autorstwa Jana Gaździckiego z 1928 roku.

Dzieje ziem Udrycz


Wieś położona na południowo-wschodnim skraju Gminy Stary Zamość, nad rzeką Farens, w obrębie działów Grabowieckich.
Na pocz. XV wieku miejscowość należała do Wincentego z Udrycz herbu Nałęcz, a w 1452 roku została nadana Niemierzy, synowi Wincentego z Udrycz (A. Janeczek, A. Swieżawski 1991, s.38). W 1472 roku wieś liczyła 4 i 1 łana użytków. W 2 poł. XVI wieku miejscowość była w posiadaniu Aleksandra Udryckiego. Według rejestru poborowego z 1531 roku było tu 4 łany użytków i młyn o 1 kole. W 1578 roku wieś razem z Dębowcem należała do Mikołaja Udryckiego, który miał łącznie 4 i 1 łana ziemi, 2 zagrodników bez ziemi, 1 rzemieślnika, 1 komornika z bydłem oraz 5 wyrobników, natomiast Albert Udrycki miał 4 i 1 łana użytków, 1 zagrodnika bez ziemi, szefca i 6 komorników (A. Jabłonowski 1902, s. 224, 250). Mikołaj Udrycki był kanonikiem krakowskim i warszawskim, uczestnikiem wyprawy króla Stefana Batorego na Gdańsk. Źródła wymieniają również Jakuba Udryckiego, który był sekretarzem u króla Zygmunta Augusta i Stanisława Udryckiego, „męża rycerskiego”, który zmarł w 1642 roku (T. Święcicki 1859, s. 249).
Jan Zamoyski czynił starania celem wykupienia Udrycz i włączenia ich do Ordynacji. Dlatego też od roku 1596 toczył proces z Mikołajem Udryckim, który nieopatrznie poręczył dług Barbarze i Krzysztofowi Dłuskim na sumę 7297 zł. Kiedy ci nie wywiązali się z długu Zamoyski wytoczył Udryckiemu proces, żądając zapłaty tej sumy, bądź oddania w zamian wsi. Mimo, że sąd przyznał rację ordynatowi nie doszło do zajęcia wsi wskutek oporu Mikołaja, a po jego śmierci w 1603 roku jego synów
Stanisława i Mikołaja (A. Kondrat 2001, s.8-9). Stanisław był jednym z bardziej znanych właścicieli z rodu Udryckich. Został on sufraganatem łuckim, zmarł w 1621 roku. Po śmierci Mikołaja ok. 1656 roku nastąpiły targi na tle majątkowym. Wyrokiem Trybunału Lubelskiego orzeczono, że dobra należy podzielić na trzy części. Pierwsza należała do syna Mikołaja – Stanisława jeszcze przed podziałem, druga należała do Stanisława w spadku po ojcu Mikołaju, a trzecia do żony Mikołaja, na której zapisane były sumy dla Gumowskiego, Akademii Zamojskiej i franciszkanów. Tę część w 1659 roku otrzymali Feliks i Mikołaj Udryccy, którzy procesowali się z Wawrzyńcem Gumowskim o zapis 70 zł na Udryczach. Zapisane sumy po ogłoszeniu wyroku Trybunału Lubelskiego zobowiązał się spłacić Mikołaj, syn Mikołaja wraz z bratem Feliksem. Jeszcze przed wyrokiem Trybunału w 1656 roku Akademia Zamojska zawarła kontrakt z Wawrzyńcem Gumowskim na wynajęcie folwarku w jego części wsi (B. Rudomicz 2002, cz. I, s. 10). W 1657 roku folwark w Udryczach był spalony (B. Rudomicz 2002, cz. I, s. 48 127; cz. II, s. 28, 98, 102 102-103, 121). Zapewne nastąpiło to w roku 1656, kiedy wojska szwedzkie dokonały grabieży we wsi (APL, Ks. GGrab., nr 88, s. 1034-1038). W 1696 roku i na początku XVIII wieku wieś należała do Mikołaja Udryckiego, a następnie do jego syna Stanisława. Po śmierci tego ostatniego w roku 1719 nastąpił podział majątku pomiędzy Karola Udryckiego, Ostrowskiego, Józefa i Tomasza Zaleskich i Kobrana (W. Bondyra 1993, s. 126; APL, Ks. GHor., nr 43, s. 43).
W 1724 roku w zapisach spadkowych wymieniona jest „curia antiqua”, czyli stary dwór (APL, Ks. GGrab., nr 114, s. 890). Wynika z tego, że musiał on istnieć w Udryczach co najmniej od XVII wieku. Notowany był jeszcze w roku 1753, kiedy sporządzono w nim spis poddanych Karola Udryckiego po jego śmierci w tym roku (APL, Ks. GGrab. nr 57, s. 2191). Na Karolu Udryckim wygasła męska linia Udryckich, a majątek na krótko trafił w ręce Zamoyskich, jednak nie został włączony do Ordynacji Zamojskiej. Przed 1761 rokiem wieś od Zamoyskich nabył Antoni Stanisław Deboli, który zapisał na dobrach 2 tys. zł na rzecz kolegiaty zamojskiej. W 1780 roku dobra odziedziczył syn Tomasz (APZ, Akta hipoteki dóbr Udrycze0, żonaty z Antoniną Wisłocką. Od Debolich wieś trafiła we władanie Wisłockich, o czym pisze E. Kuropatnicki w 1786 roku tak: „Udrycze wieś z pałacykiem niegdyś domu Debolich, teraz Wisłockich”. Na uwagę zasługuje wzmianka o pałacyku, który powstał zapewne w miejsce dworu. Parterowy pałac zorientowany na kierunku wschód-zachód zbudowano z cegły. Posiadał elewacje krótsze 3-osiowe i dłuższe 11-osiowe. W 1854 roku obok pałacyku istniała w ogrodzie kaplica prywatna, która w XVII wieku była zborem ariańskim. Była to budowla o małej sklepionej części nadziemnej i wielokomorowej części podziemnej. Ogród posiadał aleje biegnące w różnych kierunkach, wysadzane drzewami owocowymi. W ogrodzie tym znajdowały się także dwie sadzawki oraz „kanał” bez ryb porośnięty dziką „drzewiną”, lipami, topolami, świerkami i brzeziną. Ponadto w ogrodzie istniała kwatera szparagów, szkółka Szczypów i kwatera winogron. W sumie ogród liczył 28 mórg powierzchni (J. Dąbska, B. Sprawka 1980, s. 2).
Pod koniec XVIII wieku wieś dostała się w ręce Józefy Szydłowskiej, która wniosła ją w wianie Onufremu Kickiemu. Po śmierci tego ostatniego w 1823 roku majątek odziedziczyły dzieci: Teresa, ludwik i Józefa za Bikszpinkiem. Wkrótce jednak całość dóbr objęła Teresa Kicka. Jej brat ludwik był adiutantem księdza Józefa Poniatowskiego, często goszczącego w Udryczach. Ponoć Teresa zakochana w nim ślubowała mu dozgonną miłość i rzeczywiście nie wyszła za mąż. Zabroniła także płacić zaborcy podatków ze swego majątku, dlatego władze carskie przejęły za długi Udrycze i zlicytowały je (J. Dąbska, B. Sprawka 1980, s. 2). W 1842 roku dobra te za długi dzierżawił Ludwik Błaszczyński, od którego prawa nabył Kajetan Mrozewicz. W 1872 roku Udrycze kupił na licytacji za 45 500 rubli Bolesław Klepaczewski, ale jeszcze w tym roku sprzedał je Ignacemu i Marii z Lipczyńskich Zawadzkim (APZ, Akta hipoteki Udrycze). W 1915 roku właścicielem wsi został Zygmunt Zawadzki, który przebudował pałacyk wzniesiony jeszcze za Onufrego Kieckiego. Zmieniono szate zewnętrzną i nadano jej kształt eklektyczny. Po I wojnie światowej Zawadzcy rozparcelowali majątek pomiędzy miejscowych włościan, oddając im za bezcen cały ośrodek dworski wraz z pałacykiem na szkołę powszechną (J. Dąbska, B. Sprawka 1980, s.2-3). Wówczas tyeż przerobiono wnętrze pałacu przystosowując go do potrzeb szkoły.
Spis z 1827 roku notował wieś w powiecie zamojskim i parafii Sitaniec. Liczyła wówczas 99 domów i 567 mieszkańców (Tabela…, t. II, s. 248). Pod koniec XIX wieku było tu 8 domów dworskich i 92 włościańskich oraz 933 mieszkańców, w tym 880 katolików, 48 prawosławnych i 5 Żydów. Włościanie posiadali 1025 mórg, w tym 566 mórg ziemi ornej, 89 mórg łąk, 370 mórg lasu i nieużytków. Było tutaj gospodarstwo rybne, młyn wodny i wiatrak (SGKP, wypisy, s. 407).

 

 

Wieś położona w środkowej części gminy Stary Zamość, w obrębie Działów Grabowieckich. W 1440 roku właścicielem wsi był Andrzej Piwo z Opulska, który w 1443 roku sprzedał Tomaszowi z Łaźnina Wierzbę i Zamoście za 12 zagonów we wsi Wżdżary w ziemi łęczyckiej i 500 grzywien. Tomasz Zamoyski był właścicielem Wierzby do roku 1470 (A. Janeczek 1993, s. 345). W 1472 roku Zamoście i Wierzba posiadały łącznie 7 i 1/2 łana użytków i 2 karczmy i obie wsie należały do Floriana z Zamościa, syna Tomasza (A. Janeczek, A. Świeżawski 1991, s. 37). W 1556 roku Mikołaj, Jan i Szymon Zamoyscy, dokonali podziału Wierzby, Zamościa i Ruskich Piask (APL, Ks. GKrasn., nr 6, s. 238-39) i Wierzbę otrzymał wówczas Jan (SGKP, wypisy, s. 487). Od bocznej gałęzi Zamoyskich wieś kupił kanclerz Jan Zamoyski i włączył ją pod koniec XVI wieku do Ordynacji Zamoyskiej. W 1639 roku Andrzej Cyrulik posiadał tu jeden półłanek ziemi darowany mu zapewne przez Tomasza Zamoyskiego (M. Stworzyński 1834, przyp. 272).

W 1659 roku był notowany w Wierzbie stary dwór wybudowany zapewne w XVI wieku (I. Rolska-Boruch 1999, s. 299). W 1793 roku była we wsi karczma, a w 1762 roku także mały browar. Inwentarz z roku 1773 wymienia tu piekarnię i dwa sady, a w 1790 roku zbudowano nową karczmę. Według spisu z 1807 roku był w Wierzbie stary folwark, dwór i sad za dworem (M. Stworzyński 1834, przyp. 272). Pod koniec XVIII wieku wieś liczyła 54 gospodarstwa. W 1800 roku obok folwarku istniała karczma (R. Orłowski 1963, s. 33, 82 i 55). Spis z 1827 roku notował wieś w powiecie zamojskim i parafii Stary Zamość. Liczyła wówczas 51 domów i 371 mieszkańców (Tabella..., t. II, s. 264). Około poł. XIX wieku wieś została podzielona. Jedna część należała do Ordynacji, a dziedzicem drugiej części (poproboszczowskiej?) w 1853 roku był Jan Chrzanowski (APZ, Akta hipoteki Chomęciska B.). W 1880 roku część ordynacka liczyła 3 domy dworskie, 45 domów włościańskich i 537 mieszkańców, w tym 17 prawosławnych oraz 820 mórg gruntówm, natomiast część plebańska liczyła 7 domów i 235 mieszkańców- katolików oraz 107 mórg ziemi. Istniała tu karczma zajezdna i kancelaria gminy Stary Zamość. Folwark poproboszczowski liczył 1 dom oraz 140 mórg ziemi i należał do radcy Tichowicza (SGKP, wypisy, s. 426 i 486). Według spisu z 1921 roku było tu 128 domów i 919 mieszkańców, w tym 5 Ukraińców (Skorowidz..., t. IV, s. 126). W 1929 roku we wsi były 2 cegielnie: M. Gocha i M. Jakimicka, młyn M. Pestrykowa, zakłady mleczarskie należące do Spółdzielni Mleczarskiej oraz wiatrak T. Rybaka (Ks. Adr. 1929, s. 608). 4 stycznia 1943 roku żandarmeria niemiecka w odwecie za wysadzenie mostu w Ruskich Piaskach rozstzrelała 30 mieszkańców wsi, a 31 marca 1943 roku rozstrzelała 1 osobę (Biuletyn GKBZHwP, t. IX, s. 251). W 1947 roku wieś liczyła 1094 ha ziemi oraz 1098 mieszkańców (S. Zgrzywa 1964, s. 7).

Miejscowość położona w środkowej części Gm. Stary Zamość w obrębie Działów Grabowieckich.


Wieś powstała zapewne w drugiej połowie XVIII wieku na terenie Udrycz i wzięła swą nazwę od właścicieli wsi – Wisłockich. Ewaryst Kuropatnicki w 1786 roku pisał tak: „Udrycze wieś z pałacykiem niegdyś domu Debolich, teraz Wisłockich”. Pod koniec XVIII wieku Udrycze [wraz z Wisłowcem] dostały się w ręce Józefy Szydłowskiej, która wniosła je w wianie Onufremu Kickiemu. Po śmierci tego ostatniego w 1823 roku majątek odziedziczyła jego córka Teresa Kicka. Jej brat Ludwik był adiutantem księcia Józefa Poniatowskiego często goszczącego w Udryczach. Ponoć Teresa zakochana w księciu ślubowała mu dozgonną miłość i rzeczywiście nie wyszła za mąż. Zabroniła także płacić zaborcy podatki ze swego majątku, dlatego władze carskie przejęły za długi dobra Udrycz i zlicytowały je. (J. Dąbska, B. Sprawka 1980, s. 2) Pierwsza wzmianka o Wiosłowcu pochodzi z 1827 roku, kiedy był w powiecie zamojskim i parafii Stary Zamość, a liczył 41 domów i 264 mieszkańców (Tabela 1a…, t.II, s. 271) Wieś wchodząc w skład dóbr Udrycze dzieliła jej losy. W 1842 roku dobra te za długi dzierżawił Ludwik Błaszczyński, od którego prawa nabył Kajetan Mrozewicz. W 1872 roku dobra Udrycze kupił na licytacji za 45 500 rubli Bolesław Klepaczewski, ale jeszcze w tym samym roku sprzedał je Ignacemu i Marii z Lipczyńskich Zawadzkim (APZ, Akta hipoteki Udrycze). Pod koniec XIX wieku było w wiosłowcu 51 domów i 343 mieszkańców, katolików oraz 345 mórg ziemi włościańskiej (SGKP, wpisy, s. 455). Według spisu z 1921 roku wieś liczyła 51 domów i 379 mieszkańców, w tym 2 Żydów (Skorowidz…, t. IV, s.126). W 1929 roku istniała tu Spółdzielnia Mleczarska, która zajmowała się przetwórstwem mleka (Ks. Adr. 1929, s.595). Podczas okupacji wieś została wysiedlona w nocy z 30 listopada na 1 grudnia 1942 roku, a wysiedloną ludność przewieziono do obozu w Zamościu. W 1947 roku wieś liczyła 389 ha ziemi oraz 382 mieszkańców (S. Zgrzywa 1964, s.7). W lesie Pańska Dolina znajduje się cmentarz z I wojny światowej, założony prawdopodobnie w 1914 roku. Posiada on kształt prostokąta o powierzchni 0,056 ha. Na cmentarzu znajdują się 4 mogiły indywidualne i 21 zbiorowych, w których pochowano 60 żołnierzy rosyjskich i 64 austriackich (D. Kawałko 1994, s.197).