Napotykamy je w głębi lasów, wśród pól i przy ruchliwych drogach. Są małe, kryjące kilku poległych oraz wielkie liczące od kilkudziesięciu do kilkuset żołnierskich mogił- widomy znak każdej wojny. Skupiska cmentarzy świadczą o nasileniu walk w określonym rejonie i poniesionych stratach przez walczące strony.

Po oddaleniu się działań wojennych pozostawały pobojowiska, spalona i zryta okopami ziemia. Bezpośrednio po walkach , poległych chowano  w pobliżu bądź na terenie pobojowisk. Wielu poległych nie zostało pochowanych lub pogrzebani byli pośpiesznie na polach czy w lasach. Zła sytuacja sanitarna zmusiła władze austriackie do zabezpieczenia miejsc pochówku. W listopadzie 1915 roku w Wiedniu w Ministerstwie Wojny powstał Wydział Grobów Wojennych wraz z jego terenowymi delegaturami między innymi w Krakowie. Instytucja ta skupiała między innymi grono artystów i architektów, którzy mieli nadać odpowiedni kształt i oprawę zakładanym cmentarzom wojennym.
Rozpoczęto ogromne, nigdy nie podejmowane na taką skalę przedsięwzięcie- budowę cmentarzy wojennych. Przystąpiono do oczyszczania pobojowisk i identyfikacji poległych.
Cmentarze powstawały aż do końca wojny, kiedy wiadomo było, że Austro-Węgry ją przegrają. Co więcej- od samego początku grzebano zarówno swoich jak i wrogów na tym samym cmentarzu, nie patrząc na narodowość i wyznanie. Wychodząc z założenia, że wobec śmierci wszyscy są równi i pamiętając, że czasem po obu stronach frontu walczyli przedstawiciele tego samego narodu.
Kiedy w 1914 rozpoczęły się działania wojenne, państwa polskiego nie było na mapie Europy Jednak bezpośrednio w walkach zarówno na froncie zachodnim jak i wschodnim uczestniczyły tysiące Polaków. W konflikcie między zaborcami dostrzeżono szansę na odrodzenie państwa polskiego. W działaniach wojennych brały udział u boku Austro-Węgier polskie formacje ochotnicze najpierw jako I Kompania Kadrowa, a później jako Legiony Polskie. Więcej jednak Polaków walczyło w mundurach armii austro-węgierskiej, niemieckiej czy rosyjskiej. Często też, co było szczególnie tragiczne, musieli anonimowo stawać naprzeciw siebie i ginąć w bratobójczych walkach.
Poległym żołnierzom winni jesteśmy zainteresowanie i pamięć.

Na terenie gminy Stary Zamość znajdują się 3 cmentarze z I wojny światowej: w Krasnem, Wierzbie i w lesie Pańska Dolina.

Obecnie najlepiej zachowany w pierwotnym stanie cmentarz z I wojny światowej na terenie naszej gminy znajduje się w lesie Pańska Dolina przy żółtym szlaku turystycznym. Mogiły zlokalizowane w pięciu rzędach.
Cmentarz założony w 1914 roku, zajmuje powierzchnię 0.056 ha.
Na cmentarzu znajdują się 4 mogiły indywidualne oraz 21 mogił zbiorowych. Na niektórych mogiłach znajdują się jeszcze pozostałości oryginalnych drewnianych krzyży  z napisami. Daszki na krzyżach w większości uległy zniszczeniu.
W 15 mogiłach zbiorowych i 4 mogiłach indywidualnych 64 żołnierzy z armii austriacko- węgierskiej.
W 6 mogiłach zbiorowych 60 żołnierzy armii rosyjskiej.
Pierwotnie granice cmentarza wyznaczał wał ziemny do 1,5 m wysokości- dobrze zachowany. Pod koniec  lat 90-XX wieku postawiono drewniany płot (obecnie częściowo zniszczony).
Na środku obiektu umieszczono metalowy krzyż, cmentarz porośnięty różnorodnym drzewostanem.

W tym samym roku założony był też cmentarz w Wierzbie.  Zajmuje powierzchnię 0,7 ha. Obecnie całość ogrodzona siatką. Na wprost bramy znajduje się kopiec uwieńczony metalowym krzyżem i mylnie umieszczoną tablicą nie związaną historycznie z tym miejscem ( do usunięcia).
Obok stoi tablica informacyjna z napisem Cmentarz z I Wojny Światowej miejsce spoczynku 350 żołnierzy w tym 280 żołnierzy armii austriacko- węgierskiej i 70 żołnierzy armii rosyjskiej poległych w walkach 1914 r.

Po ofensywie wojsk austro-węgierskich wspieranych przez niemieckiego sojusznika w 1915 roku powstał cmentarz w Krasnem. Zajmuje powierzchnię  0,14 ha.
Pierwotnie były 23 mogiły zbiorowe i jedna mogiła indywidualna- obecnie tylko zarysy tych mogił.
W mogile zbiorowej 8 żołnierzy armii austriacko- węgierskiej.
W 22 mogiłach zbiorowych 300 żołnierzy armii niemieckiej.
Na cmentarzu znajduje się grób żołnierza Wojska Polskiego , poległego we wrześniu 1939 roku.
Obecnie cmentarz jest ogrodzony przęsłami metalowymi. Na wprost wejścia znajduje się  pomnik z piaskowca z napisem nie związanym historycznie z tym miejscem „Poległym żołnierzom w wojnie okupacyjnej 1939 w 40 rocznicę powstania Ludowego Wojska Polskiego- społeczeństwo- 9.V.1985”.
Do dnia dzisiejszego zachowały się już tylko 4  metalowe tabliczki z imionami i nazwiskami poległych żołnierzy , ustawione na pomniku.
Za pomnikiem stoi drewniany krzyż.

„Nie pytajcie, kto był przyjacielem, a kto wrogiem.
Tysiące bohaterów wiernych przysiędze padło w zawziętej walce,
Ofiary spoczęły w rzędach grobów- anioł śmierci
Przygarnął ich w niebie wolnych od nienawiści”

Oprac. i fot.  Elżbieta Czarny